Dünyamız küresel iklim değişikliğine bağlı olarak olağan üstü günler yaşamakta, yağışlar-seller-su baskınları bir bölgeyi etkiler iken aynı zamanda bir başka bölgeyi ise sıcaklık artışları-susuzluk-kuraklıklar-yangınlar-kıtlıklar-salgınlar etkilemektedir. Dünyamızda son yıllarda hiç görülmediği kadar sıcaklıklar artmakta, güneş çarpmasına bağlı olarak insan ölümlerinde artışlar yaşanmaktadır. Peki binlerce insanın ölmesine sebep olan güneş çarpması olayı nedir, etkileri nelerdir?
Güneş çarpması, bir kişinin oldukça sıcak ve güneşli ortamlarda çalışması, egzersiz yapması (efor ilişkili) veya sadece zaman geçirmesi sonucu (klasik), vücut ısısını ayarlayan mekanizmaların bozulmasına bağlı olarak ortaya çıkan klinik bir tablodur. Güneş çarpması özellikle öğle vakti, güneş ışınlarının dik geldiği zamanlarda oluşmaktadır. Efor ilişkili güneş çarpmasında sıcak ortamlarda yapılan fiziksel aktivite etkilidir. Spor etkinliklerindeki sıcakla ilişkili vaka gelişimi kalp sorunları nedeniyle meydana gelen durumlara göre yaklaşık 10 kat daha fazla ortaya çıkar. Efor ilişkili olmayan klasik güneş çarpması olgularında bu durumun gelişimindeki temel neden sıcak ortam maruziyetidir. Nem düzeyinin de yüksek olduğu havalarda uzun süre zaman geçirilmesi klasik güneş çarpması meydana gelmesinin temel sebebini oluşturur. İleri yaştaki bireylerde ve kronik hastalığı bulunan kişilerde klasik güneş çarpması gelişimine karşı bir yatkınlık söz konusu olabileceği için dikkatli olunması gerekir.
Her iki şekildeki güneş çarpması olgularında da çok katlı giyinme, alkol tüketimi ve terlemeyle olan sıvı kaybının doğru şekilde yerine konmaması gibi yanlış uygulamalar etkili olabilir. Güneş ve sıcak maruziyeti sonrasında vücutta su ve tuz kaybı meydana gelir. Bu durum sonucunda da halsizlik, güçsüzlük, kas krampı hali meydana gelebilir.
Bu durumun ilerlemesi ve vücudun ısı dengesini koruma kabiliyetini kaybetmesi halinde vücut sıcaklığı tehlikeli düzeyde yükselerek güneş çarpması adı verilen durumun oluşmasına neden olabilir. Rektal ölçümlerde 40 derece ve üzeri vücut ısısının tespit edilmesi güneş çarpmasının ana belirtisini oluşturur. Kafa karışıklığı, huzursuzluk, konuşma bozukluğu, deliryum, nöbet ve koma şeklindeki nörolojik belirtiler de güneş çarpması sonucu oluşabilecek belirtiler arasındadır. Güneş çarpması sonrası oluşabilecek diğer belirti ve bulgular; terleme değişiklikleri, bulantı ve kusma, ciltte kırmızı renk değişikliği, soluk alıp vermenin hızlanması, çarpıntı, zonklayıcı baş ağrısıdır. Güneş çarpmasının seyri ve oluşabilecek belirtiler, vücut ısının ne kadar süredir yüksek devam ettiğine göre değişebilir. Vücut ısısının uzun bir süre boyunca yüksek kalması ve bu duruma müdahale edilmemiş olması halinde çeşitli organlarda kalıcı güneş çarpması yan etkileri meydana gelerek farklı belirtilerin ortaya çıkmasına neden olabilir.
Sıcaklık ile ilişkili rahatsızlıklarda uygun tıbbi müdahale yapılmadığı takdirde iç organlarda hasar meydana gelebilir. Beyin, kalp, böbrekler ve kas dokusu, tedavi edilmemiş güneş çarpması olgularında hasar görebilecek organlar arasında yer alır. Tedavi gecikmeye devam ettiği sürece daha ciddi komplikasyonlar ve ölüm gibi yıkıcı sonuçların gelişme riskinde de bir artış söz konusu olabilir. Öte yandan, güneş çarpması sonrası iyileşen kişilerin dahi sinir sistemlerinde kalıcı hasarlar oluşabilmektedir.
Güneş çarpmasına tanısal yaklaşımda öncelikle bu durumdan şüphelenilen hastanın yaşamsal fonksiyonları monitörize edilerek sıkı takibe alınır.
Ardından tam kan sayımı, pıhtılaşma parametreleri, kan gazı, serum kreatin kinaz düzeyi ve idrarda myoglobin varlığının araştırılması başvurulabilecek diğer tetkikler arasında yer alır. Kan tetkiklerinde incelenen sodyum, potasyum ve solunum gazları düzeyi, merkezi sinir sisteminin etkilenip etkilenmediğinin aydınlatılmasında faydalı olabilir. İdrar renginin koyulaşması güneş çarpmasına bağlı oluşabilecek bir diğer durumdur ve bu olay, böbrek fonksiyonlarının etkilendiğine işaret ediyor olabileceği için önem arz eder. Serum kreatin kinaz düzeyi kas dokusunun güneş çarpması nedeniyle hasar gördüğüne işaret eden bir bulgudur. Diğer organların nasıl etkilendiğinin aydınlatılmasında çeşitli görüntüleme yöntemlerine de başvurulabilir.
Güneş çarpması tedavisinde temel olarak bireyin vücut sıcaklığının düşürülmesini ve böylelikle başta beyin olmak üzere hayati organların hasar almasının önüne geçilmesi hedeflenir. Vücut sıcaklığının ani olarak düşürülmesinde soğuk banyo yapılması oldukça etkili olabilir. Ancak ileri yaşlı ya da çeşitli kalp rahatsızlığı olan bireylerde buz banyosu tedavisi çeşitli yan etkiler doğurabileceği için dikkatli olunmalıdır.
Soğuk su tedavisinin mümkün olmadığı zamanlarda bireyin vücut ısısını düşürmeye yönelik olarak buharlaştırıcı soğutma teknikleri kullanılabilir.
Kasık ve koltuk altı bölgelerine buz torbası koyulması, güneş çarpması tedavisinde uygulanan bir diğer yöntemdir.
Güneş çarpması tedavisinde dikkat edilmesi gereken bir diğer nokta da ateş düşürücü ilaçlardan uzak durulması gerektiğidir. Güneş çarpması olan bireylerde ateş düşürücü ilaç kullanımı, karaciğer üzerinde zehirleyici etki gösterebileceği için kaçınılması gereken bir uygulamadır.
Güneş çarpması durumunda hastanın bilinci yerinde değilse su içirilmemeli, alkol koklatılmamalıdır, katı yiyecekler kesinlikle verilmemelidir.
Güneş çarpmasında yüksek tansiyon, şeker hastalığı, kronik böbrek yetmezliği, kanser gibi kronik hastalığı olan hastalar ile aşırı kilolu veya kaşektik olan kişiler, psikiyatrik rahatsızlığı olanlar, 65 yaş üzeri kişiler, 5 yaş altı çocuklar, gebeler risk altında olan kişiler olup sıcak yaz aylarında çok daha dikkatli olmaları gerekir. Güneş çarpması yaşamı tehdit edici bir seyir izleyebileceği için dikkatli ve bilinçli olunması gereken bir durumdur. Özellikle sıcak yaz dönemlerinde serin kalmak ve sıvı tüketimine özen göstermek gerekir. Giysilerin hafif ve rahat seçilmesi, dışarıda geçirilecek zaman aralığının doğru şekilde ayarlanması ve güneş yanıklarından kaçınılması, güneş çarpmasını önlemek adına yapılabilecek diğer uygulamalar arasında yer alır. Dar ve kalın kıyafet seçimi vücudun kendi ısı dengesini kurabilmesini önleyebilir. Bu durum aynı zamanda güneş yanıkları için de geçerlidir. Güneşin zararlı etkilerinden korunmak adına şapka, güneş gözlüğü ve yüksek koruyucu faktör içeriğine sahip kremlerin kullanımı fayda sağlayabilir. Güneş kremi kullanırken her iki saatte bir kremi tekrar sürmeyi unutmamak gerekir. Park edilmiş araçlarda özellikle çocuklar ve yaşlı bireyler asla yalnız başına bırakılmamalıdırlar. Kilitli bir araçta sadece 10 dakikalık kısa bir süre içerisinde iç ortam ısısı yaklaşık olarak 7 derece yükselebilir. Arabanın camlarının aralık olması ya da gölgede park edilmiş olması bu durumu güvenli hale getirmeyeceğini unutmamak gerekir.
Güneş çarpması olgularında evde uygulanabilecek tedavi girişimleri yetersiz kalacağı için, güneş çarpması belirtilerine rastlanıldığı an en yakın sağlık kuruluşlarına başvurulmasında fayda vardır.
Güneş ve yüksek sıcaklığın zararlı etkilerinden vücudumuzu korumak için; Mecbur kalmadıkça güneşin yoğun olduğu saatlerde dışarıya çıkılmamalı; terletmeyen ince, açık renkli ve bol giysiler tercih edilmeli; mutlaka güneş gözlüğü, şapka ve şemsiye gibi güneş ışığından koruyacak aksesuarlar kullanılmalı; güneşe çıkmadan yarım saat önce güneş koruyucu kremler sürülmeli; günde en az 2,5-3 lt sıvı tüketilmeli (ayran soda su vb.); sindirimi kolay hafif yiyecekler tercih edilmeli; fırsat buldukça ılık duş alınmalı; uzun ve ağır egzersizlerden kaçınılmalıdır.