TÜİK 2018 verilerine baktığımızda Türkiye ortalama değerlerine göre Aydın’da dolaşım sistem hastalıklarına bağlı ölümler yüzde 40, Solunum sistemi hastalıklarına bağlı ölümler yüzde 38, kansere bağlı ölümler yüzde 15, toplam ölümler yüzde 28 daha fazla meydana gelmiştir. Aydın’nın son on yıllık verilerine baktığımızda aynı sonuçlarla karşılaşmaktayız.
Peki Aydın’da insanlarda hastalıklar, kanserler, ölümler Türkiye ortalamasına göre niye daha fazla görülmektedir? Bunun iki ana sebebi olabilir.
Ya hastalıklara ve sonuçta ölümlere sebep olan etkenler Aydın’da Türkiye ortalamasından daha fazla veya daha fazla etkilidir yada Aydın’da hastalara sağlık hizmeti veren kurumlar ve çalışanlar sayısal veya donanım bakımından Türkiye ortalamasından daha az veya daha yetersizdir.
Dünya Sağlık Örgütüne(DSÖ) göre hastalıkların yüzde 80, kanserin yüzde 90, ölümlerin yüzde 25 sebebi çevresel faktörlerlerdir. Dünyada her yıl 12.7 milyon insan çevre kirliliğine bağlı ölüyor, 1.7 milyon insan ise kanser oluyor. Çevresel kirlilik kaynaklı ölümlerin yüzde 92’i, kansere bağlı ölümlerin yüzde 70’i ise düşük-orta gelirli ülkelerde görülmektedir.
Aydın’ın en önemli yerüstü su kaynağı Büyük Menderes nehridir. B. Menderes nehri şu anda Türkiye’nin en kirli 3’cü nehridir. Su kalitesi 4’cü sınıf olup bu suyun tarımsal sulamada kullanılmaması gerekir. Orman ve Su İşleri Bakanılığı’nın 2018 verilerine göre B. Menderes Havzasında yeraltı sularının yüzde 55’i kirlidir. İzmir Tekneloji Üniversitesi yayınlarına göre ise yeraltı sularının 1/3’ü jeotermal kaynaklı kirliliğe maruzdur. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verileri göre B. Menderes Havzası topraklarındaki kirlilik B. Menderes nehir suyu kirliliğinden 5 katı daha fazladır. Bu kirli topraklarda yetişen tarımsal ürünler ise ağır metaller ile kirletilmiş olup sağlıklı ürün vasfını kaybetmektedir. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı verilerine göre 2014 yılında Aydın, Türkiye’de hava kirliliğinin en fazla olduğu 8’ci il olmuştur. Aydın, Türkiye’de yıllık kükürt dioksit ve PM10 hava kirliliğinin en fazla olduğu iller arasındadır. TÜİK verilerine göre Aydın’da nüfus başı en fazla ölümler ve ölüm artışları, insan kan örneklerinde en fazla genetik değişikliği saptanan insanların yaşadığı yerleşim yerleri, B.Menderes nehrinde en fazla su kirliliğin saptandığı ve B.Menderes nehrine en yakın yerleşimde olan ilçelerdir. Aydın çevre kirlilik faktörlerine baktığımızda, insanların Türkiye ortalamasından daha fazla hasta ve kanser olmasına, ölmesine yetecek düzeyde çevre kirliliğinin olduğu görülmektedir.
Peki Aydın’daki sağlık kuruluşların ve çalışanların sayısı ile niteliği, sağlık hizmetlerinin sonuçları Türkiye ortalama değerlerine göre ne durumdadır?
Bunun cevabını “Sağlık Bakanlığı Sağlık İstatistikleri Yıllığı 2018” verilerine bakarak verebiliriz. Bu yıllığa göre Aydın sağlık sonuçları şu şekildedir;
BİRİNCİ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİ:
Aydın’da 2018 yılında Aile Hekimliği Birimi(ASM) başına düşen nüfus, kişi başı 1.Basamak başvuruları Türkiye ortalamasından daha fazladır. Aydın’da tüm sağlık kuruluşları arasında hastaların 1.Basamak sağlık kuruluşlarına başvuru oranı yüzde 30-33 arasındadır. Sağlıkta Dönüşüm ile Türkiye’de 1’ci basamak sağlık hizmetlerinde Aile Hekimliğine geçilmiştir. Aydın, Türkiye’de Aile Hekimliğine en son geçen illerden olmasına, Aydın’da Aile Hekimliğine geçişin üzerinden on yılı aşkın süre geçmesine rağmen Sağlık Bakanlığı verilerine baktığımızda, Aydın’da Aile Hekimlik hizmetlerinin rayına oturmadığı, Aile Hekimliği alt yapısındaki sorunların giderilmediği, Aile Hekimlerinin iş yükünün giderek arttığı, bunun ise verilen sağlık hizmetleri niteliğine olumsuz yönde yansıdığı görülmektedir.
112 ACİL SAĞLIK HİZMETLERİ:
Aydın’da 2002-2018 döneminde 112 acil istasyon başına düşen nüfus, 112 acil yardım istasyon başına düşen vaka sayısı, 112 acil yardım ambulansı başına düşen toplam vaka sayısı Türkiye ortalamasından fazladır. Aydın’da Aile Hekimliği alt yapısı ve işleyişindeki eksiklikler, bu eksikliklere rağmen iş yükünün fazlalığı benzeri durum 112 acil sağlık hizmetlerinde de söz konusudur. Bu ise hastaların zamanında-yerinde-nitelikli sağlık hizmeti almasını ve bir üst sağlık hizmetleri kurumuna ulaşmalarında gecikmelere, sonuçta olumsuz sağlık durumlarının ortaya çıkmasına sebep olmaktadır. Aydın’da beş yılı aşkın süredir Aydın 112 Komuta Merkezinin bitirilemeyişi, tüm bu eksikliklerin ve sürecin en temel göstergesidir.
İKİNCİ VE ÜÇÜNCÜ BASAMAK SAĞLIK HİZMETLERİ:
Aydın’da tüm sektörlerde 100 bin kişiye düşen hastane yatağı sayısı 2002 yılında Türkiye ortalamasından daha az iken, 2018 yılında Türkiye ortalaması ile eşit hale gelmiştir. Aydın’da 2018 yılında tüm sektörlerde ve Sağlık Bakanlığı hastanelerinde 10 bin kişiye düşen nitelikli yatak ve yoğun bakım yatağı, 1000 canlı doğuma düşen yoğun bakım yatağı Türkiye ortalamasından daha azdır.
Aydın’da 2002-2018 döneminde tüm sektörlerde (1.+2.+3.+özel) ve Sağlık Bakanlığı hastanelerinde 100.000 kişi başına düşen toplam hekim, pratisyen hekim, uzman hekim, hemşire ve ebe sayıları Türkiye ortalamasından fazladır.
Aydın’da kişi başı 2. ve 3. Basamak hastaneleri ile hekimlerine müracaat sayısı Türkiye ortalamasından daha fazladır. Sağlık Bakanlığı hastanelerinde yatan toplam hasta sayısı içinde Aydın’da yatan hasta sayısı oranı Türkiye ortalamasından fazladır. Aydın’da Sağlık Bakanlığı hastanelerinde 1000 kişi başına düşen ameliyat sayısı, yatak doluluk oranı Türkiye ortalamasından fazladır. 2018 yılında Aydın’da hastanelerde yatak doluluk oranı yüzde 80 gerçekleşmiş olup bu oran Türkiye ortalamasından daha fazladır.
Aydın’da 2002-2018 döneminde Sağlık Bakanlığı hastanelerinde yatak doluluk oranı, yatak devir hızı Türkiye ortalamasından fazla olmuştur. Hastanelerde kalış süresi ise Türkiye ortalamasından daha kısadır.
Aydın’da kişi başına düşen sağlık çalışan sayıları Türkiye ortalamasından daha fazla olmasına rağmen, Aydın’daki sağlık çalışanları Türkiye ortalamasından daha fazla çalışmakta, iş yükleri ve riskleri daha fazla olmaktadır. Nitekim Aydın’da tüm sektörlerde 2002-2018 döneminde kişi başına hekime başvuru sayısı Türkiye ortalamasından fazla olmuştur. Aydın, Türkiye’de kişi başına hekime müracaat sayısının en fazla olduğu ilk 10 il arasında yer almaktadır.
Aydın’da kişi başına düşen sağlık çalışan sayısı Türkiye ortalamasından daha fazla olmasına rağmen, sağlık kuruluşların alt yapısı ve fiziki koşullarının yetersizliği nedeni ile Aydın’daki sağlık çalışanları Türkiye sağlık çalışanları ortalamasından çok daha fazla ve yoğun çalışmalarına rağmen, Sağlık Bakanlığı sonuçlarına baktığımızda Aydın’daki hastaların aldığı sağlık hizmet kalitesi ve sonuçları Türkiye ortalama sonuçlarından daha kötüdür.
Aydın’da hastanelerde servis ve yoğun bakım yatak sayılarının Türkiye ortalamasından daha az ve nitelikli olması nedeni ile acil servislere ulaşabilen hastalar hastanelere yatmak, yoğun bakım yatağı bulabilmek için sedye üstünde saatlerce-günlerce sıra bekleyebilmekte, yatak yokluğu nedeni ile il dışına sevk edilmekte.
Aydın’daki hastanelerin fiziki koşullarının yetersizliği, hastane başvurularının çok fazla olması, Sağlıkta Dönüşüm ile sağlık hizmetlerinde Performansa Dayalı Ücretlendirmeye geçilmesi nedeni ile Aydın’daki hastalar hastanelerden hızlandırılmış ve niteliksiz sağlık hizmeti almak durumunda kalmakta, tam iyileşme olmadan ya erken taburcu edilmekte yada olumsuz sağlık sonuçları ile karşı karşıya kalmaktadırlar. Aydın’da 2’ci basamak hastane, hastane yatağı, yoğun bakım yatağı sıkıntısı ciddi bir şekilde yaşanırken 10 yılı aşkın süredir Aydın merkezde yeni devlet hastanesi yapılacak polemiği devam edegelmekte, halkın sağlığı göz ardı edilmektedir.
Peki Aydın’daki hastanelerde yaşanılan bu olumsuz sağlık hizmet sunumundan hastalar nasıl etkilenmekte, sağlık sonuçları nasıl olmaktadır?
Sağlık Bakanlığı verilerine baktığımızda Aydın’da hızlandırılmış ve niteliksiz sağlık hizmet sunumuna bağlı olarak Sağlık Bakanlığı hastanelerinde kaba ölüm hızı Türkiye ortalamasından fazla olmaktadır. Aydın’da 2018 yılında bebek ölüm hızı, 5 yaş altı çocuk ölüm hızı Türkiye ortalamasından daha az iken, anne ölüm oranı Türkiye ortalamasından daha fazla meydana gelmiştir.
2016-2018 döneminde Aydın’da kaba ölüm hızı Dolaşım sistemi hastalıklarına bağlı ölümlerde binde 2.89, Solunum sistemi hastalıklarına bağlı ölümlerde binde 0.95, Kansere bağlı ölümlerde binde 1.28 artmıştır. Aydın bu süreçte Türkiye’de Dolaşım ve Solunum sistemi hastalıklarına bağlı en fazla kaba ölüm hızının olduğu ilk 20 il arasında yer almıştır.
2002-2016 döneminde Türkiye’de kanser insidansı yüzde 66 artmıştır.
Bu süreçte erkeklerde en sık görülen kanser Akciğer, Prostat, Kolorektal, Mesane kanseri iken kadınlarda en sık görülen kanserler Meme, Tiroid, Kolorektal, Uterus kanserleri olmuştur.
2018 yılında Türkiye’de Lösemi, Tiroid-Solunum sistemi-Mide-Mesane kanserleri Dünya ve AB ortalamasından fazla olmuştur. Aynı dönemde Aydın’da kansere bağlı ölümler ise Türkiye ortalamasından yüzde 15 daha fazla olmuştur.
Aydın’da hastalıkların, kanserlerin, ölümlerin yıllardır Türkiye ortalamasından daha fazla olmasında çevre kirliliği, yetersiz sağlık alt yapı ve hizmetleri kadar, Aydın halkının ekonomik durumu da etkili olmaktadır.
Sağlıkta Dönüşüm uygulamaları sonucu Türkiye’de 2002-2018 döneminde toplam sağlık harcamalarının, toplam kamu sağlık harcamalarının, özel sağlık harcamalarının GSYİH içindeki oranı giderek azaldı. Fakat bu dönemde kişi başına düşen cepten sağlık harcamaları arttı. Sonuç olarak baktığımızda Türkiye’de sağlık hizmetleri özelleşti, paralı hale geldi. Halk parası ölçüsünde sağlık hizmeti alır hale geldi. Parası olmayanlar ise olumsuz sağlık sonuçları ile daha sık karşılaşır hale geldi.
Aydın halkı ne yazık ki yıllardır Türkiye bütçesinden hak ettiği kendi adına düşen payı yeterli miktarda almadı. Aydın’da çevre koşullarının sürekli kötüye gitmesi, yatırımların yapılmayışı, çiftçi ve sanayicinin desteklenmemesi sonucu, Aydın’da işsizlik-yoksulluk Türkiye ortalamasından daha fazla artmaktadır. TÜİK’in 2017 yılı verilerine göre Aydın’da kişi başına düşen GSYH değeri Türkiye ortalamasının yüzde 27 altında kalmıştır. TÜİK verilerine göre 2010-2017 döneminde Aydın’da Türkiye ortalama değerlerine göre; Toplam işlenen tarım alanı yüzde 14.6 daha fazla azaldı, Toplam tarımsal üretim değeri yüzde 31.6 daha az arttı, Kişi başına tarımsal üretim yüzde 35.1 daha az arttı, Toplam sanayi girişim sayısı yüzde 12.4 daha az arttı, Toplam GSYİH yüzde 3.7 daha az arttı, Kişi başına GSYİH yüzde 74.5 daha az arttı, Ölüm sayısı yüzde 27.3 daha fazla arttı, Kaba ölüm hızı yüzde 52 daha fazla arttı. Sonuç olarak baktığımızda Aydın’da giderek artan hava-su-toprak-gıda kirliliği, sağlık hizmetlerinin fiziki koşullarının-niteliğinin-yönetiminin yetersizliği, halkın giderek yoksullaşması nedeni ile Aydın’da hastalıklar, kanserler ve ölümler yıllardır Türkiye ortalamasından daha fazla olmakta, Türkiye ortalamasından daha fazla artmaktadır.